Ik viel bij toeval in een TV-programma bij omroep MAX over eenzaamheid. Een boeiend programma over een belangrijk en kwetsbaar onderwerp. De openhartige verhalen van mensen die eenzaam zijn, kwamen flink bij me binnen. Mensen waren eenzaam doordat ze hun partner waren verloren, doordat ziekte hen aan huis kluisterde of doordat ze de weg naar een ander eenvoudigweg niet goed konden vinden. De verhalen maakten concreet en invoelbaar wat eenzaamheid met mensen doet.
Daarnaast waren er hart-onder-de-riemverhalen: verhalen van mensen die zich in het verleden eenzaam waren, maar nu niet meer. Juist die verhalen stelden me teleur. Want keer op keer hoorde ik: ik was eenzaam, maar nu gaat het weer goed met me. De interviewers roerden soms nog wat dieper in dat eenzaamheidsgevoel: Hoe was dat? Wat deed dat met je? Ik noem het altijd de Mart Smeets-vraag: wat ging er door je heen? Maar die emotievraag heb ik als kijker/luisteraar zelden nodig. Meestal is de (ingetogen) emotie van de verteller al zo veelzeggend! En toch moet die kennelijk nog even extra worden benoemd.
De vraag die ik in deze gesprekjes juist miste, was: hoe ben je uit die eenzaamheid gekomen? Naast de worsteling is de wending namelijk de essentie van ieder verhaal. Iedere verteller maakt zijn of haar eigen afweging om met een worsteling (dilemma, conflict) om te gaan. Door in een verhaal te horen hoe een verteller ermee om ging, kan de blik van de luisteraar worden verbreed: hé, zo heb ik het nog nooit bekeken; zo kan ik dat misschien ook doen. De wending maakt van ieder verhaal een inspiratiebron en een ‘leercase’.
Wie van een lang verhaal een kort verhaal maakt, laat de wending vaak weg. Zo zonde! Een goede verhalenverzamelaar zal op zo’n moment deze vraag dan ook nooit laten liggen: hoe ben je van A (de worsteling, het conflict) naar B (waar je nu staat) gekomen? Je kunt die vraag op allerlei manieren stellen: Hoe heb je dit opgelost? Hoe ben je hiermee omgegaan? Wat heeft je nu hier, op dit punt gebracht? Of het eenvoudige: Wat heb je gedaan om eenzaamheid achter je te laten? Dat de gespreksleiders in de uitzending juist deze vraag lieten liggen, was een gemiste kans. Het maakte van de ‘verhalen’ eendimensionale testimonials. Fijn voor de verteller, maar frustrerend voor de luisteraar. Want wat moet die doen om zíjn situatie te veranderen?
Er is een groot verschil tussen een verhalenverzamelaar en een interviewer. Een interviewer past LSD toe: luisteren, samenvatten en (inhoudelijk) doorvragen. De verhalenverzamelaar past LLL toe: luisteren, luisteren, luisteren. Alléén als de verteller een narratief element weglaat, vraagt de verhalenverzamelaar daar gericht naar. De rugzak van de verhalenverzamelaar is dan ook lekker licht: er zit een narratieve prikkelvraag in waarmee hij verhalen oproept en een paar vragen in waarmee hij gericht kan doorvragen op narratieve elementen. Verder heeft hij alleen zijn oren nodig. En aandacht – oprechte aandacht voor de verteller en zijn verhaal.
Wat er vooral niet in die rugzak zit, is een inhoudelijk oordeel over een verhaal. Oprechte aandacht, oordeelloos kunnen luisteren en een paar gerichte vragen brengen de mooiste verhalen naar boven. Bijvoorbeeld over een thema als eenzaamheid. Of ieder willekeurig ander thema. Deze verhalen zijn prachtig om te delen, maar je kunt er nog veel meer mee doen. Door al die verhalen te duiden, die betekenissen naast elkaar te leggen en er de patronen in te zoeken, krijg je waardevol inzicht in een vraagstuk, de beleving ervan en mogelijke oplossingsrichtingen…
Verhalen zijn meer dan content die ons raakt. Ze helpen ons om inzicht te krijgen in wat er in een organisatie speelt, waarom een verandering stagneert, waarom een organisatiecultuur is zoals die is; ze helpen ons om mensen te inspireren om in beweging te komen, een verandering of beleid narratief te evalueren, betekenis te geven aan abstracties als missies, visies en kernwaarden. In die zin zijn verhalen ook onmisbare managementinformatie.
In mijn nieuwe boek, Storylistening, dat ik samen met Simone Beemster schreef, lees je meer over verhalen verzamelen, duiden, analyseren en doorvertalen naar interventies die werken. Hier vind je meer informatie over het boek.
In onze training The Art of Storylistening leer je om zelf vaardig verhalenverzamelaar te worden en verhalen boven water te krijgen die weten te raken en de weg wijzen naar interventies die bijdragen aan organisatieontwikkeling of verbetering. Meer over de training vind je hier.
